Ngày nay, sức khỏe tâm lý đang ngày càng được quan tâm như một yếu tố thiết yếu định hình chất lượng cuộc sống của mỗi cá nhân. Tuy nhiên, trong khi các chứng rối loạn lo âu hay trầm cảm đã dần trở nên quen thuộc, các chứng rối loạn nhân cách vẫn còn là khái niệm khá mơ hồ. Đây là những mô hình hành vi và cảm xúc sâu sắc kéo dài, ảnh hưởng mạnh mẽ đến cách một cá nhân nhìn nhận và ứng xử với bản thân, người khác cũng như thế giới xung quanh. Bài viết này sẽ giúp bạn nhận diện 10 chứng rối loạn nhân cách phổ biến nhất cùng các triệu chứng đặc trưng để hiểu và phân biệt rõ hơn về các vấn đề tâm lý phức tạp nhưng dễ bị bỏ qua này.

1. Rối loạn nhân cách ám ảnh cưỡng chế 

Rối loạn nhân cách ám ảnh cưỡng chế (Obsessive-Compulsive Personality Disorder – OCPD) là một dạng rối loạn nhân cách đặc trưng bởi sự cứng nhắc, cầu toàn cực đoan và khao khát kiểm soát mọi khía cạnh của cuộc sống. Không giống với chứng rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD), OCPD không bao gồm những hành vi cưỡng chế để xoa dịu lo âu mà thể hiện qua phong cách sống, lối suy nghĩ và hành vi lâu dài.

Người mắc chứng OCPD thường dành sự chú ý quá mức vào các chi tiết nhỏ nhặt, quy tắc và lịch trình đến mức mất đi sự linh hoạt cần thiết trong các mối quan hệ và công việc. Họ tin rằng chỉ có một cách “đúng đắn” để làm mọi việc và thường cảm thấy khó chịu, lo lắng hoặc tức giận nếu mọi thứ không diễn ra đúng như kế hoạch.

Người mắc chứng OCPD thường không nhận ra rằng hành vi của họ là vấn đề. Trái lại, họ có thể tự hào về sự nguyên tắc và trách nhiệm đến mức cực đoan của bản thân, điều này khiến họ khó tìm đến sự giúp đỡ. Việc điều trị OCPD cần thời gian và sự kiên trì để áp dụng các liệu pháp trị liệu tâm lý nhằm thay đổi những niềm tin cứng nhắc và giúp người mắc chứng OCPD học cách chấp nhận sự linh hoạt trong cuộc sống.

2. Rối loạn nhân cách ái kỷ

Rối loạn nhân cách ái kỷ (Narcissistic Personality Disorder – NPD) là một dạng rối loạn nhân cách thể hiện qua cảm giác tự cho bản thân đặc biệt và vượt trội hơn người khác cùng với nhu cầu được ngưỡng mộ và công nhận. Người mắc NPD thường sử dụng người khác để củng cố giá trị của bản thân nhưng lại thiếu đi sự đồng cảm thật sự. Họ có thể quyến rũ, khéo léo trong giao tiếp xã hội nhưng mối quan hệ của họ thường dễ đổ vỡ khi không thỏa mãn nhu cầu được tán dương.

Một số triệu chứng điển hình của chứng NPD bao gồm: Tự cho mình là trung tâm, luôn cần sự ngưỡng mộ từ người khác; phóng đại thành tựu và tài năng, thiếu nhận thức thực tế về giới hạn của bản thân; khó thể hiện sự đồng cảm, thờ ơ với cảm xúc hoặc nhu cầu của những người xung quanh; ghen tị với người khác hoặc cho rằng người khác ghen tị với mình; lợi dụng người khác để đạt được mục đích cá nhân; ít khi nhận trách nhiệm nếu xảy ra hậu quả…

3. Rối loạn nhân cách ranh giới

Chứng rối loạn nhân cách ranh giới (Borderline Personality Disorder – BPD) đặc trưng bởi sự bất ổn kéo dài trong cảm xúc, suy nghĩ và hành vi. Những người mắc chứng BPD thường gặp khó khăn trong việc duy trì mối quan hệ ổn định do họ có xu hướng phản ứng mạnh mẽ và không dự đoán được trước với những thay đổi trong quan hệ hoặc cảm xúc cá nhân.

Triệu chứng nhận biết nổi bật của chứng BPD là sự mơ hồ trong ranh giới giữa bản thân người mắc chứng này và người khác. Người mắc chứng BPD có thể yêu mù quáng, rồi ngay lập tức cảm thấy bị phản bội hoặc bỏ rơi dẫn đến những phản ứng dữ dội như tức giận, hoảng loạn, thậm chí có ý định tự hại hoặc tự tử. Họ thường trải qua cảm giác trống rỗng sâu sắc và sợ hãi khi bị cô lập.

4. Rối loạn nhân cách hoang tưởng

Rối loạn nhân cách hoang tưởng (Paranoid Personality Disorder – PPD) là chứng rối loạn nhân cách đặc trưng bởi sự nghi ngờ quá mức và thiếu tin tưởng người khác, ngay cả khi không có căn cứ rõ ràng. Người mắc chứng PPD thường trải qua cảm giác người khác đang cố tình làm hại, lừa dối hoặc phản bội mình, dẫn đến thái độ cảnh giác cao độ và phản ứng phòng thủ thái quá.

Họ có xu hướng hiểu sai ý định của người khác, thường xuyên nghi ngờ lòng trung thành của bạn bè, người thân hoặc đồng nghiệp và khó chia sẻ thông tin cá nhân vì sợ bị lợi dụng. Sự hoài nghi này khiến họ cô lập, khó thiết lập hoặc duy trì các mối quan hệ thân thiết.

5. Rối loạn nhân cách phân liệt

Rối loạn nhân cách phân liệt (Schizotypal Personality Disorder – STPD) là một dạng rối loạn nhân cách đặc trưng bởi những suy nghĩ và hành vi kỳ lạ cùng với sự khó khăn trong việc thiết lập và duy trì các mối quan hệ xã hội thân mật. Người mắc chứng STPD có xu hướng sống khép kín, xa lánh xã hội và thể hiện những niềm tin, nhận thức hoặc cách giao tiếp không giống với người bình thường.

Họ có thể tin vào những hiện tượng siêu nhiên, tin rằng bản thân đọc vị được người khác hoặc cho rằng các sự kiện ngẫu nhiên có ý nghĩa đặc biệt dành riêng cho mình. Ngoài ra, họ thường có vẻ ngoài, cách ăn nói hoặc ngôn ngữ cơ thể lập dị khiến người khác khó tiếp cận hoặc khó thấu hiểu.

---

Xem thêm

•9 mẹo tâm lý giúp bạn trở nên lôi cuốn hơn

•6 dấu hiệu ban đầu giúp bạn nhận biết một người có tính cách độc hại

•Bạn thuộc kiểu tính cách nào trong bài trắc nghiệm tâm lý, tính cách Enneagram?

---

6. Rối loạn nhân cách chống đối xã hội

Rối loạn nhân cách chống đối xã hội (Antisocial Personality Disorder – ASPD) là một chứng rối loạn tâm lý nghiêm trọng, đặc trưng bởi sự thiếu đồng cảm, hành vi vi phạm chuẩn mực xã hội và coi thường quyền lợi của người khác. Người mắc chứng ASPD thường có hành vi dối trá, thao túng, xâm hại thể chất hoặc cảm xúc người khác mà không cảm thấy tội lỗi. Họ có thể rất quyến rũ và khôn khéo nhưng mục tiêu chủ yếu là trục lợi và kiểm soát đối phương.

Một số hành vi thường thấy ở người mắc chứng rối loạn nhân cách chống đối xã hội có thể kể đến như: Vi phạm luật pháp, thường xuyên nói dối hoặc gian lận; thờ ơ với sự an toàn của bản thân và người khác; không cảm thấy hối hận hoặc có cảm giác tội lỗi sau khi làm tổn thương ai đó; có xu hướng bốc đồng, dễ tức giận, không lên kế hoạch dài hạn; lợi dụng người khác mà không cảm thấy sai trái…

7.  Rối loạn nhân cách phân lập

Rối loạn nhân cách phân lập (Schizoid Personality Disorder – SPD) là một dạng rối loạn nhân cách đặc trưng bởi sự tách biệt kéo dài khỏi các mối quan hệ xã hội và biểu hiện cảm xúc rất hạn chế trong các tình huống tương tác với người khác. Người mắc SPD thường không có nhu cầu gần gũi với người khác, kể cả gia đình và cảm thấy thoải mái khi sống cô lập.

Không giống như người nhút nhát hoặc tránh né vì lo lắng, người mắc chứng SPD thật sự không cảm thấy hứng thú với việc kết nối xã hội. Họ có xu hướng sống nội tâm, lặng lẽ và thường được mô tả là “lạnh lùng”, “thờ ơ” hoặc “khó gần”. Mặc dù họ vẫn có thể làm việc hiệu quả trong môi trường độc lập nhưng các mối quan hệ thân mật gần như không tồn tại.

8. Rối loạn nhân cách tránh né

Rối loạn nhân cách tránh né (Avoidant Personality Disorder – AvPD) là một dạng rối loạn tâm lý đặc trưng bởi sự nhạy cảm cao độ với sự từ chối và phê bình, khiến người mắc phải luôn lo sợ bị đánh giá và có xu hướng né tránh các mối quan hệ xã hội, dù bản thân vẫn rất khao khát được kết nối.

Không giống người hướng nội đơn thuần, người mắc AvPD không tránh xa xã hội vì không thích giao tiếp, mà vì nỗi lo bị từ chối hoặc xem thường mạnh đến mức làm tê liệt khả năng mở lòng. Họ rất nhạy cảm với cảm giác xấu hổ, thiếu tự tin, cảm thấy bản thân không đủ tốt, kém hấp dẫn hoặc kém cỏi và cực kỳ dè dặt trong các mối quan hệ thân thiết, chỉ kết thân nếu chắc chắn bản thân nhận được chấp nhận hoàn toàn.

9. Rối loạn nhân cách kịch tính

Chứng rối loạn nhân cách kịch tính (Histrionic Personality Disorder – HPD) đặc trưng bởi nhu cầu nhận được sự chú ý và công nhận từ người khác. Người mắc chứng HPD thường thể hiện cảm xúc một cách thái quá, kịch tính, thậm chí phô trương để thu hút sự quan tâm. Họ có thể sử dụng ngoại hình, cách ăn mặc, giọng nói hoặc hành vi để trở thành trung tâm của mọi cuộc trò chuyện.

Mặc dù có vẻ tự tin và sôi nổi, bên trong họ lại thường thiếu ổn định cảm xúc và phụ thuộc nặng nề vào sự xác nhận từ bên ngoài. Khi không nhận được sự chú ý như mong muốn, họ có thể trở nên thất vọng, lo lắng hoặc hành xử quá đà để lấy lại sự quan tâm từ những người xung quanh.

10. Rối loạn nhân cách phụ thuộc

Rối loạn nhân cách phụ thuộc (Dependent Personality Disorder – DPD) là một dạng rối loạn tâm lý đặc trưng bởi nhu cầu sâu sắc và kéo dài trong việc được người khác chăm sóc cùng với nỗi sợ hãi mãnh liệt khi phải tự đưa ra quyết định hoặc sống độc lập. Người mắc chứng DPD thường cảm thấy bản thân bất lực và luôn tìm kiếm sự hướng dẫn, trấn an từ người khác trong hầu hết các khía cạnh của cuộc sống.

Họ có xu hướng xây dựng các mối quan hệ mang tính lệ thuộc, đôi khi đến mức chịu đựng sự đối xử không công bằng chỉ để không bị bỏ rơi. Dù nhận ra sự bất bình đẳng trong mối quan hệ, họ vẫn khó tách mình khỏi  vì lo sợ cô đơn hoặc không đủ năng lực sống độc lập. Họ dễ dàng rơi vào trạng thái bất lực, tuyệt vọng khi một  mối quan hệ dần đi đến hồi kết và tan vỡ.