Chào chị Linh, cơ duyên nào đã đưa chị đến với mỹ thuật trị liệu, một ngành còn khá mới mẻ ở Việt Nam?
Hành trình đưa tôi đến với mỹ thuật trị liệu (hay còn được biết đến với tên gọi Trị liệu nghệ thuật) là sự kết hợp giữa hai tình yêu lớn: niềm say mê mỹ thuật từ thuở nhỏ và khao khát cháy bỏng dành cho hoạt động xã hội, hỗ trợ những người cần được giúp đỡ. Năm 2015, tôi tốt nghiệp ngành Kiến trúc tại K-ARTS (Hàn Quốc). Từ năm 2016, tôi bắt đầu quan tâm đến các dự án cộng đồng tập trung vào trao quyền cho các nhóm thiểu số trong xã hội. Khi đó, tôi được truyền cảm hứng từ các anh chị đi trước – những người thực hành nghệ thuật theo hướng khai phóng và đặt trọng tâm vào kết nối thay vì trình diễn. Đó là bước ngoặt đánh thức mong muốn ứng dụng tính biểu đạt của mỹ thuật vào các mô hình chăm sóc: chăm sóc bản thân, mối quan hệ giữa con người với nhau, các nhóm thiểu số và cả mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên.
Sau khi được đào tạo bài bản ở nước ngoài, điều gì thôi thúc chị quyết tâm mang mỹ thuật trị liệu về Việt Nam?
Lý do rất đơn giản là tôi không nghĩ mình sẽ hạnh phúc với cuộc sống của một phụ nữ di cư tại Mỹ, vì vậy, tôi rất mong muốn được trở về Việt Nam. Ở Mỹ, nghề này đã khá phổ biến, trong khi tại Việt Nam vẫn còn rất mới mẻ. Vào năm 2020, chỉ có tôi và một chuyên viên mỹ thuật trị liệu khác được đào tạo bài bản và vừa tốt nghiệp cùng năm. Việc bắt đầu một nghề hoàn toàn mới, gần như thuộc thế hệ tiên phong, có sức hấp dẫn đặc biệt với tôi. Tôi muốn chia sẻ và thực hành mỹ thuật trị liệu với người Việt, đồng thời háo hức quan sát phản hồi của mọi người. Rất mừng là công việc này đã được đón nhận một cách tích cực.
Chị có thể định nghĩa một cách dễ hiểu về “mỹ thuật trị liệu” để bạn đọc có hình dung rõ hơn về phương pháp trị liệu tâm lý này?
Theo định nghĩa của Hiệp hội Mỹ thuật trị liệu Hoa Kỳ, mỹ thuật trị liệu trước hết là “một nghề chăm sóc sức khỏe tâm thần” chứ không chỉ là một phương pháp vẽ hay một liệu pháp thư giãn. “Mỹ thuật trị liệu làm phong phú cuộc sống của cá nhân, gia đình và cộng đồng thông qua hoạt động sáng tạo nghệ thuật, quá trình sáng tạo, lý thuyết tâm lý ứng dụng và trải nghiệm của con người trong mối quan hệ trị liệu tâm lý”. Điều này có nghĩa là việc thực hành mỹ thuật trị liệu đòi hỏi sự hiện diện của chuyên viên đã được đào tạo bài bản về ứng dụng mỹ thuật trên nền tảng lý thuyết tâm lý và đạo đức hành nghề của người làm công tác trị liệu tâm lý. Thân chủ hoặc bệnh nhân cần một không gian an toàn để làm việc với những chất liệu cảm xúc khó, và mục tiêu trị liệu của họ có thể rất đa dạng, ví dụ như tăng khả năng điều tiết cảm xúc, hàn gắn mối quan hệ, vượt qua một mất mát… chứ không chỉ dừng ở “vẽ để thư giãn”.
Trong một phiên mỹ thuật trị liệu, các bước thực hành thường diễn ra như thế nào? Chị sẽ đồng hành cùng thân chủ của mình như thế nào trong các phiên trị liệu này?
Không có hai phiên trị liệu nào giống hệt nhau, kể cả với cùng một thân chủ. Thông thường, thân chủ và tôi sẽ bắt đầu bằng một phiên đầu vào (intake) để đánh giá sơ bộ và cảm nhận xem chúng tôi có phù hợp để làm việc cùng nhau hay không, đồng thời thân chủ sẽ vạch rõ một số mục tiêu ngắn hạn và dài hạn cho quá trình trị liệu.
Trong các buổi làm việc tiếp theo, tôi thường mở đầu bằng hoạt động mang tính chánh niệm, sử dụng kỹ thuật tiếp đất (grounding) hoặc định hướng (orienting) để đưa sự chú ý về thực tại. Sau đó, thân chủ chia sẻ và xác định điều họ muốn tập trung trong phiên. Từ đó, tôi đưa ra một số lời mời sáng tạo và gợi ý lựa chọn chất liệu (vẽ, đất sét, vải, xé dán…) để giúp thân chủ khám phá sâu hơn.
Khi phần sáng tạo kết thúc, chúng tôi quan sát và trò chuyện sâu hơn về tác phẩm. Tác phẩm lúc này là một tấm gương phản chiếu thế giới nội tâm của người tạo ra nó. Tôi sẽ cùng thân chủ đặt ra những câu hỏi mang tính chiêm nghiệm. Thân chủ cũng có thể quyết định điều chỉnh, thêm bớt các yếu tố trong tác phẩm để khám phá những góc nhìn mới. Cuối phiên, thân chủ sẽ nhìn lại toàn bộ quá trình và ghi nhận những điều quan trọng với họ.
Chị có thể chia sẻ rõ hơn về tác dụng cụ thể của mỹ thuật trị liệu trong việc giúp thân chủ khám phá và biểu đạt cảm xúc nhân, xây dựng các kỹ năng đối phó tích cực với những vấn đề tinh thần phổ biến hiện nay, cũng như hỗ trợ quá trình phục hồi sau các sang chấn tâm lý?
Theo tôi, nhiều rối nhiễu và khó khăn tâm lý bắt nguồn từ trở ngại trong việc biểu đạt. Biểu đạt không chỉ qua lời nói mà còn qua chuyển động cơ thể, biểu cảm khuôn mặt, hơi thở và cách chúng ta sống. Một điểm tuyệt vời của mỹ thuật trị liệu là nó mở ra một “ngôn ngữ” để diễn tả những điều khó nói bằng lời, thậm chí cả những sức mạnh nội tâm lẫn những ký ức sang chấn được lưu giữ vô thức trong cơ thể mà ý thức không nhận ra. Ngay cả với những người hiếm khi vẽ hay làm thủ công, mỹ thuật trị liệu vẫn có cách tiếp cận rất nhân văn, cởi mở và không dựa vào tiêu chí thẩm mỹ để đánh giá.
Tôi thường ngạc nhiên khi thấy những người ban đầu còn e dè, tự nhận “không biết vẽ” nhưng chỉ sau vài buổi, với sự đồng hành của chuyên viên trị liệu, họ có thể bứt phá và trở nên phóng khoáng hơn trong cách thể hiện bản thân. Họ học cách ngoại hóa (externalize) những gì mơ hồ, hỗn loạn bên trong, từ đó có cơ hội nhận diện, khám phá và bắt đầu xây dựng một mối quan hệ giàu trắc ẩn hơn với chính nội tâm của mình.
BÀI LIÊN QUAN
Phương pháp này phù hợp nhất với nhóm đối tượng nào? Đây có phải là phương pháp dễ tiếp cận với đại đa số mọi người hay không?
Mỹ thuật trị liệu tuy có thể phù hợp với nhiều nhóm đối tượng khác nhau, nhưng không dành cho tất cả mọi người. Thực tế, không có phương pháp trị liệu nào phù hợp cho tất cả. Hiện, tôi làm việc chủ yếu với người trưởng thành và thanh thiếu niên từ 13 tuổi trở lên, nhưng mỹ thuật trị liệu có thể áp dụng rộng rãi cho nhiều lứa tuổi và bối cảnh: từ bệnh viện, nhà dưỡng lão, phòng khám tư, nhà tình thương, trường học, bệnh viện tâm thần đến các trung tâm cộng đồng. Theo tôi, mỹ thuật trị liệu phù hợp với những ai sẵn sàng thử nghiệm, không nhất thiết phải vẽ đẹp hay khéo tay, mà chỉ cần có mong muốn khám phá và biểu đạt bản thân qua một ngôn ngữ sáng tạo khác ngoài lời nói. Nếu một người chỉ thích trị liệu hoàn toàn thông qua trò chuyện thì thường sẽ không tìm đến tôi.
Theo chị, mỹ thuật trị liệu có điểm gì đặc biệt so với các phương pháp trị liệu tâm lý khác? Phương pháp này có thể kết hợp với các phương pháp trị liệu tâm lý khác như thế nào?
Nếu bạn quan sát phòng trị liệu của tôi, điểm đặc biệt dễ nhận ra so với các văn phòng tâm lý khác là họa phẩm có mặt ở khắp nơi và cách bài trí cũng rất khác. Tôi cho rằng một giá trị tuyệt vời của mỹ thuật trị liệu, cũng như các phương pháp trị liệu dựa trên cơ thể (body- based), là việc cơ thể được tham gia trực tiếp vào quá trình trị liệu. Mỹ thuật trị liệu tạo điều kiện để thân và tâm kết nối, xây dựng cảm giác an toàn bên trong và giảm bớt các cơ chế phân ly. Ngoài mỹ thuật trị liệu, tôi cũng được đào tạo bài bản về Internal Family Systems và Somatic Experiencing – hai phương pháp kết hợp rất hiệu quả với mỹ thuật trị liệu. Thân chủ có thể ngoại hóa các phần bên trong “gia đình nội tâm” của mình hoặc những cảm giác “felt-sense” trong cơ thể thông qua màu sắc, đường nét.
Xem thêm
•Nếu bạn muốn vượt qua những cảm xúc tiêu cực, hãy ghi nhớ 8 điều sau
•5 lợi ích tinh thần nổi bật của sự cô đơn
•9 mẹo tâm lý học bạn nhất định phải biết để cuộc sống dễ dàng hơn
Khi làm công việc này, đâu là nguyên tắc hoặc giá trị quan trọng nhất mà chị luôn gìn giữ và tuân theo?
Tôi tin rằng đạo đức nghề nghiệp là cột sống, còn tấm lòng phụng dưỡng là trái tim trong thực hành của mình. Đạo đức giúp tôi luôn ý thức vai trò và trách nhiệm, đồng thời bảo vệ cả thân chủ lẫn chính chuyên viên trị liệu. Vì vậy, tôi duy trì hệ thống giám sát chuyên môn và kết nối với những đồng nghiệp giàu kinh nghiệm, đầy lòng trắc ẩn, để không phải làm công việc này trong cô đơn. Nhờ đó, tấm lòng phụng dưỡng cũng được chăm sóc, giúp tôi tránh kiệt sức trong một nghề nghiệp vốn không hề dễ dàng.
Sau cùng, điều chị mong muốn lan tỏa nhất thông qua công việc mỹ thuật trị liệu của mình là gì?
Tôi thực sự mong mỹ thuật sẽ có thêm nhiều cơ hội bước vào đời sống của mọi người, không chỉ qua mỹ thuật trị liệu. Tôi tin vào sức mạnh biểu đạt của nghệ thuật nói chung. Giai đoạn COVID-19 đã cho chúng ta thấy điều đó: rất nhiều người bắt đầu vẽ trở lại hoặc tìm đến những sở thích, thói quen liên quan đến mỹ thuật, thủ công. Điều đó nói lên điều gì? Có lẽ, chừng nào còn sống, chúng ta sẽ còn khao khát biểu đạt. Liệu chúng ta có thể tự trao cho mình một không gian, một thực hành để được sống thật với bản thân, được làm bạn với chính mình, không phán xét, không đặt nặng kết quả? Tôi nghĩ đó mới thực sự là điều tôi muốn lan tỏa.
Cảm ơn những chia sẻ sâu sắc của chị.
Nhóm thực hiện
Bài: Đ.T
Ảnh: NVCC
