Sống độc thân – Tự do hay cô đơn?

Và khi không ai đánh thức bạn mỗi sáng, và khi không ai chờ đợi bạn mỗi đêm, và khi bạn được làm mọi điều mình muốn. Bạn sẽ gọi trạng thái ấy là gì? Tự do hay cô đơn? (And when nobody wakes you up in the morning, and nobody waits for you at night, and when you can do whatever you want. What do you call it, freedom or loneliness?). Năm ngoái, tôi tình cờ thấy trích dẫn này trong một bài đăng trên mạng. Phát biểu ngắn gọn nhưng đầy tính gợi mở, đã khiến tôi phải dừng lại nghiền ngẫm khá lâu ở phần bình luận. Tới nay, tổng số bình luận trong bài đã lên tới khoảng 13.000 lượt, và xem chừng sẽ còn tăng lên nữa. Dù ở đâu trên thế giới, chuyện độc thân vẫn khuấy động những luồng tranh luận sôi nổi như thế.

Theo Từ Điển Tiếng Việt (Hoàng Phê, 2003), “độc thân” được định nghĩa là chỉ sống một mình, không lập gia đình hoặc không sống cùng gia đình. Tuy nhiên, trong văn hóa đại chúng ngày nay, khái niệm này còn có thể ngầm hiểu là tình trạng một người không tham gia vào bất kỳ mối quan hệ luyến ái chính thức nào.

Vài chục năm qua, truyền thông quốc tế đã và đang nói về độc thân như một “vấn đề xã hội đáng chú ý”. Ở mọi châu lục, bạn đều có thể tìm ra những nghiên cứu cho thấy tỷ lệ người độc thân liên tục tăng qua từng năm. Việt Nam cũng nằm trong làn sóng ấy, với tỷ lệ người độc thân tăng từ 6,23% năm 2004 lên 10,1% năm 2019 (số liệu của Tổng cục Thống kê). Theo Euromonitor International, từ 2023 đến 2040, số hộ gia đình độc thân trên toàn cầu sẽ tăng trưởng 48%, vượt xa tốc độ tăng trưởng của tất cả các loại hộ gia đình khác.

Đằng sau lựa chọn độc hành

Ngày nay, có không ít người độc thân chủ động/tự nguyện xác định đây là lối sống mà họ sẽ theo đuổi dài hơi. Xu hướng này không phải là một hiện tượng đơn lẻ hay nhất thời, mà là kết quả của sự tương tác đa chiều và lâu dài giữa nhiều yếu tố.

Trước hết, lựa chọn độc thân thể hiện sự chuyển dịch về cách định nghĩa giá trị sống ở thời hiện đại. Trong quan niệm truyền thống, hôn nhân được xem là đích đến quan trọng và phải có của đời người. Quan niệm ấy đã và đang bị thách thức. Dù không “có đôi có cặp”, thế hệ trẻ vẫn tìm thấy ý nghĩa sống trong sự tự do, độc lập và phát triển cá nhân.

Thêm vào đó, tình hình chính trị, kinh tế – xã hội và môi trường biến động trên phạm vi toàn cầu có tác động không nhỏ. Nhiều kết quả khảo sát chỉ ra rằng, lối sống bận rộn, ưu tiên công việc vì áp lực tài chính đang khiến người trẻ không còn thời gian hay tâm trí cho chuyện hẹn hò. Giá nhà đất tăng cao, chi phí sinh hoạt và nuôi dạy con ngày càng đắt đỏ cũng khiến họ e ngại việc lập gia đình. Trước sự leo thang của các cuộc xung đột vũ trang và mức độ ô nhiễm môi sinh, mỗi cá nhân khó tránh khỏi bất an khi nghĩ về tương lai.

Sự phát triển thần tốc của công nghệ hiện đại góp phần thúc đẩy xu hướng sống độc thân, đặc biệt là công nghệ AI. Năm 2013, phim Her của Spike Jonze đã tiên đoán trước viễn cảnh con người cô đơn tìm kiếm sự an ủi trong các mối quan hệ phi truyền thống. Các robot AI phổ biến như Eilik, Emo hay Rux đang trở thành bạn đồng hành ảo phổ biến, hỗ trợ con người từ công việc đến tinh thần. Ngoài ra, nhiều ứng dụng kết bạn và hẹn hò trực tuyến cũng giúp người độc thân xây dựng mạng lưới xã hội rộng hơn. Họ vẫn được sẻ chia và nâng đỡ về mặt cảm xúc, dù không có tình yêu đôi lứa.

Lợi ích và thách thức

Nhà tâm lý học xã hội Bella DePaulo, một học giả hết lòng ủng hộ lựa chọn độc thân chủ động, đã có nhiều nghiên cứu về lợi ích của lối sống này. Theo bà, người độc thân thường tích cực tham gia các hoạt động cộng đồng, tình nguyện và duy trì kết nối xã hội đa chiều. Họ được thúc đẩy phát triển tính tự lập và tự chủ, đồng thời theo đuổi mục tiêu cá nhân linh hoạt hơn. Nhiều người dành thời gian độc hành để tự chữa lành sau những tổn thương tình cảm hoặc gia đình. Các yếu tố này góp phần giúp họ tìm thấy sự viên mãn nội tại.

Tuy nhiên, không phải lúc nào độc thân cũng đi liền với tự do và niềm vui. Khi sống độc thân không phải là lựa chọn chủ động mà xuất phát từ các chấn thương tâm lý hoặc cảm giác bị cô lập hay chối bỏ, trạng thái này có thể dẫn đến hệ quả tiêu cực. Báo cáo từ Harvard Study of Adult Development cho biết, cảm giác bị cô lập xã hội gây hại cho sức khỏe tương đương việc hút 15 điếu thuốc mỗi ngày, làm tăng nguy cơ trầm cảm, lo âu và các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng khác.

Tại Việt Nam, định kiến xã hội đối với người độc thân vẫn còn tồn tại. Những nhãn dán tiêu cực như “ế”, “vô trách nhiệm” hay “trái với lẽ tự nhiên” tạo ra áp lực vô hình, khiến người độc thân dễ thấy mặc cảm, thậm chí tội lỗi. Các câu hỏi và lời thúc giục liên tục về tình trạng hôn nhân mỗi dịp lễ tết, tụ họp có thể khiến người độc thân căng thẳng, dần cô lập chính mình. Ngoài ra, họ còn phải đối diện với nhiều nỗi lo khác như sự đơn chiếc ở tuổi già, rủi ro tài chính cá nhân, các chính sách xã hội thường ưu ái người có gia đình hơn…

Tự do làm bạn cùng cô đơn

Trở lại với câu hỏi tiền đề: “Trạng thái ấy là gì? Tự do hay cô đơn?”. Bình luận được tất thảy nhất trí cho “lên top” trong bài đăng là: “lonely freedom” (tự do trong nỗi cô đơn). Cá nhân tôi cũng đồng ý như vậy. Đây không phải hai trạng thái đối lập, tách biệt, mà có thể giao thoa, đan xen và song hành tồn tại trong cuộc sống độc thân. Một ví dụ điển hình là câu chuyện của nữ chính phim Little Forest (2018). Cô rời bỏ thành phố, về sống lẻ loi nơi rừng núi quê nhà. Nỗi cô đơn thi thoảng cũng tìm đến. Nhưng đổi lại, trong hành trình tái kết nối với thiên nhiên và chính mình, cô có bình an nội tâm từ những niềm vui nhỏ bé, đơn thuần.

Từ các bài nghiên cứu xã hội học chằng chịt số liệu, những cuộc trò chuyện thân tình với bạn bè và một số quan sát khác, tôi rút ra rằng: lựa chọn độc thân không chỉ là một trạng thái, mà còn là một hành trình đòi hỏi sự hiểu biết và nhận thức sâu sắc về chính mình. Bạn trân trọng và theo đuổi giá trị nào trong cuộc sống? Tại sao bạn muốn bước lên con đường độc hành? Đây là quyết định tạm thời hay bền vững? Bạn đã ý thức được đầy đủ những lợi ích và thách thức mình cần đối mặt trên con đường này chưa?

Khi bạn biết rõ mình đang đi về đâu và đưa ra quyết định một cách chín chắn, có trách nhiệm, nỗi cô đơn sẽ không còn là điều đáng sợ, mà là một phần tự nhiên của hành trình tự do.