Nhuộm chàm – Sắc đen u huyền chảy trên đồi núi

Khi những nụ hoa ban bắt đầu hé nở trên những mái nhà sàn đơn sơ của người Nùng U tại huyện Bảo Yên, tỉnh Lào Cai, thì cũng là lúc hội Xuân vừa chạm tới cửa. Tiếng Hoa cuống cuồng nhắc con gái đừng quên đeo chiếc vòng cổ bằng bạc cất ở hộc tủ, trong khi tay cô thoăn thoắt cài chiếc trâm lên đầu cho mẹ chồng rồi vội vã soi khuôn mặt mộc của mình trong gương một lần nữa trước khi lao xuống bậc cầu thang. Những bộ trang phục truyền thống màu đen huyền, tiếng bước chân thậm thịch, tiếng nói cười râm ran, tiếng trang sức bạc va vào nhau xốn xang khiến xóm nhỏ của Hoa ngày thường vắng ngắt bỗng dưng náo nhiệt khôn cùng. Đoạn đường độc đạo vắt vẻo theo chân đồi dần dần đặc quánh lại bởi những bộ cánh đen nhóng nhánh của trai, gái trong bản tựa như dòng sông Chảy (1) uyển chuyển luồn lạch đổ về thung lũng. Nơi có tiếng nhị đang nỉ non, tiếng ca ai đó ngân nga làn điệu Sli đíp (khúc hát yêu nhau), Sli bươn chinh (khúc hát về tháng Giêng)… ”Mẹ đi làm đồng, con hãy ngủ ngon để mẹ đi bắt con cá, con muỗm miệng đỏ, con ong miệng tím, con chim cổ hoa, con trâu sừng rộng,… hái được nhiều hoa ngát hương”(2). nhuộm chàm

Chàm tự nhiên đã được sử dụng liên tục hàng nghìn năm nay trên khắp thế giới. Chàm được đề cập trong lịch sử của Herodotus vào khoảng năm 450 trước Công nguyên, là mặt hàng quý hiếm trên các tuyến giao thương thuở sơ khai và trở thành một mặt hàng thương mại được ưa chuộng vào khoảng năm 1500. Mẫu vải nhuộm chàm lâu đời nhất được xác định vào năm 2016 tại Peru – một loại vải xanh lam 6.200 năm tuổi, có mặt trước cả những loại vải cổ xưa được tìm thấy ở Ai Cập và Trung Đông. Nhiều nền văn hóa đã bảo vệ bí mật về màu chàm của họ, được bao bọc bởi tầng lớp các giá trị có tính biểu tượng, tín ngưỡng.

Nhuộm chàm cũng ăn sâu vào nền văn hóa độc đáo của người Nùng tại Việt Nam, đặc biệt là người Nùng U ở Tây Bắc. Sắc chàm của người Nùng U không phải xanh lơ, xanh lam hay xanh tím than như chúng ta thường biết về màu chàm. Sắc chàm ở đây đen nhánh. Làm thế nào để người Nùng U có thể tạo ra một sắc độ tự nhiên diệu kỳ đến vậy?

NHUỘM CHÀM

Đầu tiên là cho những tấm vải bông dệt thủ công hoàn toàn vào nồi và bắc lên bếp lửa. Sau khi luộc trong nhiều giờ để rũ hết hồ và khử hết tạp chất thì vải được vớt ra và được đem đi giặt với nước sạch. Rồi sau đó, chúng được nhúng vào thùng nhuộm chàm (được gây từ cao chàm – tinh chất có chứa sắc tố của cây chàm) sực nức mùi thơm thảo dược, lốm đốm những lớp bong bóng xanh lơ nổi trên bề mặt. Người nghệ nhân nhẹ nhàng vò tấm vải vẫn còn ẩm trong dung dịch chàm sóng sánh vẩn lên những lớp như bùn có màu xanh lục ngả vàng. Khi tấm vải đã ngấm đều, nó tiếp tục được ngâm trong thùng nhuộm khoảng một tiếng, rồi được vớt ra và xả với nước mát lần nữa. Dưới tác động của ôxy có trong không khí, màu xanh lục của tấm vải từ từ chuyển sang cổ vịt rồi xanh lam. Cứ thế quy trình này được lặp đi lặp lại từ 30 đến 40 lần cho đến khi đạt được một màu đen tuyền như than hoa. Để cầm màu chàm người Nùng U ngâm vải đã nhuộm vào nước hỗn hợp của củ nâu pha với các nguyên liệu thực vật khác. Nhựa của củ nâu cũng tăng độ đanh cho vải và làm đậm hơn sắc tố.

CÁN BÓNG

Chế tác vải vóc của người Nùng U không dừng lại ở khâu nhuộm chàm vốn công phu. Những tấm vải chắc nịch của họ còn phải trải qua một công đoạn quan trọng nữa: cán. Cán là một quá trình liên hợp của cơ học và nhiệt độ để thay đổi các đặc điểm bề mặt vải. Người Nùng U sử dụng một bộ dụng cụ tự chế khá thô sơ bao gồm một tấm đá to có bề mặt nhẵn nhụi để đặt tấm vải lên trên và một tay cầm bằng tre có gắn viên sỏi mịn ở giữa để mài qua, mài lại tấm vải. Vải bóng ít hay bóng nhiều tuỳ thuộc vào tốc độ nhanh chậm, mức độ mạnh nhẹ khi cán vải. Cán là một phương pháp mang lại vẻ ngoài bóng bẩy, cải thiện độ mịn của vải, làm mềm vải, giảm độ dày của vải, giúp vải không bị nhăn mà lại tăng hệ số chống ẩm, chống thấm, giữ ấm cho người mặc ở những vùng có khí hậu khắc nghiệt vào mùa đông như Tây Bắc, Việt Nam.

Kỹ thuật cán láng thực sự đã làm nên nét độc đáo cho chất liệu của người Nùng U. Kết hợp với xếp ly, thêu tay, khâu đột và chuỗi trang sức bạc chạm trổ cầu kỳ, bộ trang phục truyền thống của họ là một bữa tiệc của những kỹ nghệ thủ công xuất sắc phảng phất tinh thần đương đại. Và may mắn thay những kỹ nghệ điêu luyện ấy vẫn còn được lưu truyền nguyên vẹn cho đến ngày nay.

Chú thích:

(1) Sông Chảy (còn gọi là sông Trôi) chảy theo hướng Đông Bắc – Tây Nam, có độ dốc lớn, dòng chảy xiết, là thượng nguồn chính của thủy điện Thác Bà, có nhiều thác gềnh ở phía bắc. Sông Chảy chảy qua 8 xã và thị trấn Phố Ràng của huyện Bảo Yên có chiều dài 50km.

(2) Trích từ lời một bài hát ru theo làn điệu Sli, Lượn của người Nùng Nguồn tham khảo: Indigo. Archetype Press, 1998 của Balfour-Paul, Jenny và phim tài liệu Blue Alchemy: Stories of Indigo, 2011 của Mary Lance.