Điện ảnh & những mộng tưởng du hành

Trong 30 năm qua, điện ảnh thế giới đã âm thầm kiến tạo nên một bản đồ du lịch, từ Tokyo mơ hồ trong Lost in Translation đến mùa Hè nước Ý rực rỡ trong Call Me by Your Name, rồi những đại lộ cô đơn của Her ở một Los Angeles trong tương lai… Khi đời sống đô thị ngày càng ngột ngạt, nhu cầu “sống thử một cuộc đời khác” qua màn ảnh càng lớn. Điện ảnh trở thành hộ chiếu cảm xúc, cho phép con người dịch chuyển qua trải nghiệm, ngay cả khi cơ thể chưa rời khỏi chiếc ghế khán giả.

ĐIỆN ẢNH MANG GƯƠNG MẶT CỦA NHỮNG CHUYẾN ĐI

Lịch sử du hành của con người khởi nguồn từ khát vọng được kể và được nghe những câu chuyện về những vùng đất khác. Từ thuở còn chưa có bản đồ hoàn chỉnh, những chuyện kể về hành trình đã là cách nhân loại tưởng tượng thế giới ngoài tầm mắt.

Ngày nay, điện ảnh là công cụ hoàn thiện nhất để nối dài sức tưởng tượng đó – một nghệ thuật tích hợp có khả năng đánh thức cảm quan du lịch ở mức độ sâu và bền vững hơn bất kỳ phương tiện nào khác. Không gian trong phim trở thành chất liệu xúc cảm, đưa người xem tạm rời thực tại để thử sống cuộc đời khác, tại một nơi chốn khác.

Năm 2000, khi The Beach ra mắt, nhiều khán giả trẻ khi ấy bị hấp dẫn bởi những vịnh biển xanh ngắt của Thái Lan. Với thế hệ Millennial, bộ phim là khởi điểm cho một mối quan hệ mới với việc xê dịch – một cách tìm kiếm bản ngã, thử thách giới hạn và thấu hiểu cuộc sống bên ngoài vùng an toàn quen thuộc.

Trong Into the Wild (2007), Christopher McCandless cũng chọn rời bỏ đời sống tiện nghi để tìm đến vùng hoang dã Alaska. Nhân vật này phản chiếu rất sâu những xung đột nội tại của thế hệ trẻ lớn lên trong xã hội tiêu dùng hậu công nghiệp. Bộ phim đã tạo ra làn sóng tranh luận sâu rộng tại Mỹ. Nhiều người trẻ xem McCandless như biểu tượng của tinh thần phản kháng, cổ vũ lối sống tối giản nhưng cũng đặt ra câu hỏi về ranh giới giữa lý tưởng và ảo tưởng, giữa cảm hứng và liều lĩnh.

Hollywood đóng vai trò lớn trong việc khắc họa những “chuyến đi kiểu Mỹ” như thế – rộng lớn, hoang sơ và nhiều tầng ẩn dụ. Từ Thelma & Louise (1991) với cú đào thoát huyền thoại trên những cung đường sa mạc đến Wild (2014) – chuyến đi bộ độc hành hơn 1.600km của Cheryl Strayed qua đường mòn Pacific Crest… mỗi bước chân là một lần đấu tranh với ký ức, đau thương và ý niệm bản thân.

Ngay cả phim hoạt hình cũng không nằm ngoài xu hướng phản tỉnh không gian. Studio Ghibli, với Spirited Away và Howl’s Moving Castle, đưa người xem bước vào thế giới giả tưởng, nơi những chuyến đi là hành trình trưởng thành. Nhưng có lẽ Only Yesterday (1991) – một tác phẩm ít được nhắc đến – mới là lát cắt chân thực nhất của du lịch nội tâm. Một người phụ nữ rời Tokyo về vùng nông thôn Yamagata chỉ để tìm lại ký ức và trong quá trình đó, phát hiện ra một kiểu sống khác, ít thành tựu hơn, nhưng nhiều căn nguyên hơn. Tất cả gợi lại một sự thật căn bản: mọi chuyến du hành trong điện ảnh đều là sự hòa trộn giữa địa lý và tâm lý.

NHỮNG HÀNH TRÌNH CỦA SỰ THỨC TỈNH VÀ KẾT NỐI

Nhà văn Paul Theroux từng viết: “Khát vọng được đi đây đi đó là một điều rất đỗi nhân bản: mong muốn được chuyển động, thỏa mãn sự tò mò hoặc xoa dịu nỗi lo sợ, thay đổi hoàn cảnh cuộc sống, trở thành một người lạ, kết bạn, trải nghiệm những cảnh vật kỳ lạ, và đối diện với những mối nguy hiểm chưa biết đến”. Thật vậy, nếu không từng rời khỏi vùng an toàn, khó ai có thể thực sự thấu cảm với những nơi chốn xa lạ. Điện ảnh về hành trình khơi gợi nỗi bất an, sự khao khát và đôi khi là cả sự trốn chạy – những động lực nguyên thủy nhất khiến con người cất bước lên đường.

Dần dần, những thể loại phim road movie, travel movie hay pilgrimage (hành hương) – vốn bắt đầu từ truyền thống điện ảnh Mỹ – vượt ra khỏi mô típ phiêu lưu đơn thuần để trở thành thể loại chuyên chở những khủng hoảng bản thể. Eat, Pray, Love (2010) theo chân hành trình tự khám phá của Elizabeth Gilbert, một phụ nữ 34 tuổi, quyết định rời khỏi cuộc sống quen thuộc ở New York để dấn thân qua những chuyến đi vòng quanh thế giới. Khởi đầu tại Rome, thủ đô lãng mạn của Ý, sau đó đến New Delhi (Ấn Độ) và cuối cùng là Bali (Indonesia). Trong không gian thiền tịnh, Elizabeth đối diện với chính mình, đấu tranh với những suy nghĩ để cuối cùng tìm thấy sự bình yên.

Cũng là một trải nghiệm chuyển mình, The Motorcycle Diaries là một trong những bộ phim hành trình kinh điển nhất của châu Mỹ, được chuyển thể năm 2004. Phim bắt đầu tại Buenos Aires, Argentina – quê hương của Guevara – và theo chân anh cùng người bạn đồng hành qua những miền đất hùng vĩ của Nam Mỹ. Từ mũi lục địa đến dãy núi Andes, xuyên qua Patagonia phủ tuyết trắng, khám phá Machu Picchu huyền thoại và rừng mưa nhiệt đới tươi xanh, The Motorcycle Diaries là bài thơ tôn vinh vẻ đẹp hoang sơ của châu Mỹ Latinh. Chuyến đi đã “gieo mầm” cho một lý tưởng chính trị, nhưng sâu xa hơn, nó là sự giã từ với thế giới cũ của chính mình.

Một ví dụ tinh tế hơn là Nomadland (2020). Hành trình của Fern không mang tham vọng giải thoát hay truy cầu lý tưởng, mà là một hình thức sống tiếp trong đổ vỡ. Nhân vật Fern rong ruổi qua những bãi đỗ xe, khu nhà tạm và đồng cỏ hoang với một tâm thế cam chịu, lặng lẽ. Đối với cô, đi không phải để đến, mà để không dừng lại.

Trong những bộ phim trên, mỗi vùng đất được khắc họa đều là bề mặt của một trạng thái nội tâm. Sự cô đơn, hoài nghi hoặc mong muốn kết nối đều được chuyển hóa thành hình ảnh thị giác: một góc phố vắng người, một căn phòng khách sạn quá rộng, một chuyến tàu đi trong đêm… Những không gian đó, dù rất thật, lại không bị ràng buộc bởi địa lý – chúng trở thành bản đồ của cảm xúc, đưa nhân vật và khán giả vào hành trình khám phá “bên trong”.

NHỮNG THƯỚC PHIM KHIẾN TA YÊU MỘT VÙNG ĐẤT LẠ

Người ta vẫn tin rằng một bộ phim xuất sắc có thể mở ra những cánh cửa nhận thức, nuôi dưỡng cảm hứng, định hình suy nghĩ và đôi khi, khiến con người trở nên lạc quan hơn với thế giới. Nhưng vượt trên tất cả, điện ảnh du hành mang đến một trải nghiệm khác biệt: khả năng đưa người xem thoát ly khỏi thực tại và đặt chân đến những miền đất họ từng khao khát hay chưa từng biết đến. Trong những bộ phim như thế, nhân vật trung tâm là không gian – những cảnh quan, thành phố và nhịp sống được ống kính điện ảnh nâng lên thành biểu tượng thị giác.

Không ít bộ phim đã gắn bó sâu sắc với một thành phố, đến mức chính không gian đô thị trở thành nhân vật thứ ba, âm thầm định hình tâm trạng, tạo ra nhịp điệu cho cảm xúc, cho từng cảnh quay. Trong Lost in Translation (2003), Tokyo là phông nền của sự ngắt kết nối. Ở đó, Bob và Charlotte là hai con người lạc lõng giữa đám đông vô danh tìm thấy nhau bằng sự im lặng. Không gian khách sạn cao tầng, những con phố ngập biển hiệu neon và tiếng loa tàu điện vọng từ xa… tất cả dựng nên một đô thị sống động và mơ hồ.

Ngay cả Paris – thành phố được điện ảnh lý tưởng hóa bậc nhất cũng từng được tái hiện dưới cái nhìn hoài niệm pha lẫn bâng khuâng trong Midnight in Paris (2011). Những con phố lát đá, quán cà phê ban công hay ánh đèn vàng rọi xuống mặt sông Seine vừa khơi gợi cảm hứng nghệ thuật, vừa phản chiếu cảm giác mất phương hướng của một người luôn khao khát thời đại khác.

Call Me by Your Name (2017) cũng là một ví dụ điển hình cho cách một vùng đất – cụ thể là vùng quê Lombardy của nước Ý – được khắc họa như một phần mở rộng của cảm xúc. Vườn đào trĩu quả, con đường phủ bụi nắng, hồ nước im lìm và căn biệt thự cổ kính… tạo nên bối cảnh nên thơ cho mối tình mùa Hè. Cảnh vật không đứng ngoài câu chuyện, chúng thấm vào tâm trạng, tạo nên một mùi hương địa phương, một nhịp điệu sống, một cách hiện hữu khó thay thế.

Từ những con phố yên tĩnh của Vienna trong Before Sunrise, nơi Jesse và Céline thong dong tản bộ dưới những tán cây xao động, cho đến vùng quê nước Ý vắng lặng trong Call Me by Your Name, mỗi không gian đều là một phần tâm hồn của câu chuyện. Những miền đất không cần phải có vẻ đẹp tuyệt đối mà chính sự giản dị, gần gũi đã níu giữ khát khao khám phá của người xem. Khả năng khơi gợi ấy của điện ảnh khiến người ta yêu một thành phố chưa từng đến, một quốc gia chưa từng biết, hay một thời đại chưa từng sống qua.